«Δεν μ αγαπάς! Αν με αγαπούσες θα με άφηνες να μείνω ξύπνιος και να δω τηλεόραση. Όλα τα άλλα παιδιά τα αφήνουν οι μαμάδες και οι μπαμπάδες τους. Αυτοί αγαπάνε τα παιδιά τους ενώ εσύ όχι». Αυτή η κατάφωρη προσπάθεια για συναισθηματική εκμετάλλευση είναι γνώριμη στους γονείς… Ακολουθείται από μια γκριμάτσα αξιοθρήνητη και καταπιεσμένη. Η έλλειψη πονηριάς με την οποία υποβάλλεται ένα τέτοιο αίτημα δείχνει ότι το παιδί γνωρίζει πως δεν έχει πιθανότητες επιτυχίας. Και όμως συμβαίνει πολλοί γονείς να αντιδρούν με θυμό σε κάτι τέτοιο.

Ως «ψυχολογική» πίεση νοείται συνήθως μια απόπειρα να ελεγχθεί ένα άτομο με ανέντιμα τεχνάσματα ή δόλια μέσα. Όμως στη σχέση γονιού και παιδιού ο τρόπος αυτός είναι σχεδόν φυσικός και αναμενόμενος και αν οι γονείς δεν αντιδράσουν υπερβολικά, τα μέσα δεν θα είναι και τόσο ύπουλα. Τα παιδιά δοκιμάζουν τα φτερά τους. Επιχειρούν αυτή τη μορφή εκμετάλλευσης για να μάθουν τα όρια των γονιών τους.

Πως αρχίζει η συναισθηματική εκμετάλλευση των γονέων

Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε ένα βρεφικό σταθμό, παρατηρήθηκαν βρέφη τεσσάρων μηνών και διαπιστώθηκε ότι ποτέ δεν επηρεάζονταν ιδιαίτερα από άτομα που τα φρόντιζαν ή από το παιχνίδι. Αλλά όταν οι μητέρες- και σε μερικές περιπτώσεις οι πατέρες- έρχονταν στο τέλος της ημέρας να τα πάρουν, κάθε παιδί κοίταζε το γονιό με λαχτάρα για μερικά δευτερόλεπτα και στη στιγμή άρχιζε να κλαίει. Συνέχιζε να κλαίει ανεξέλεγκτα, ώσπου ο γονιός το έπαιρνε στην αγκαλιά του. Βρεφοκόμοι υπογραμμίζουν στους γονείς όταν τα μωρά τους αποθηκεύουν τα έντονα συναισθήματά τους όλη μέρα.

Αυτό δεν είναι παρά ενα απλό παράδειγμα του πόση σημασία έχει για ένα μικρό παιδί να δοκιμάσει τη δύναμή του. Τα βρέφη και τα μικρά παιδιά έχουν ανάγκη να εξερευνήσουν τα όρια της δύναμής τους. Το πείραγμα και χειρισμός είναι τρόποι να ελέγξει την αντοχή και τη σπουδαιότητα κάθε γονικής προσδοκίας. Αν μια συμπεριφορά δεν προκαλέσει αντίδραση, δύσκολα θα την επαναλάβει.

Συχνά ένα παιδί που έχει τάση να χειρίζεται το γονιό του, καταφέρνει να στρέψει πάνω του την προσοχή ενός υπεραπασχολημένου πατέρα ή μιας κουρασμένης μητέρας με τέτοια κόλπα. Η συμπεριφορά αυτή θα επιδεινωθεί αν ο γονιός γυρίζει στο σπίτι ξεθεωμένος στο τέλος μιας κουραστικής εργάσιμης μέρας και τρέχει αστραπιαία στην κουζίνα. Το παιδί, που ήταν στον παιδικό σταθμό όλη μέρα, είναι φορτισμένο με σημαντικές για αυτό εμπειρίες και θα προσπαθήσει με κάθε τρόπο να τις μοιραστεί με τους γονείς του.

Τα παιδιά εκμεταλλεύονται επίσης τους γονείς τους όταν αυτοί μαλώνουν μεταξύ τους. Είναι ο τρόπος τους να διαπιστώσουν ποιος είναι το αφεντικό και σε ποιον θα πρέπει να απευθύνονται όταν ζητούν επιείκεια. Αν το αποτέλεσμα μιας τέτοιας συζήτησης είναι ένας τσακωμός ανάμεσα στους δύο γονείς και ο πιο αυστηρός δεν υποστηριχτεί από τον ελαστικότερο, το μήνυμα έχει ήδη περάσει. Το παιδί ανακάλυψε ότι οι γονείς του προτιμούν να τσακωθούν παρά να υποστηρίξει ο ενας τις αποφάσεις του άλλου. Συνειδητοποιεί ότι αν πυροδοτήσει έναν τσακωμό, μπορεί ευκολότερα να πετύχει το δικό του. Αυτό του δίνει μια επικίνδυνη δύναμη που συμβάλλει ωστόσο στο να γίνει το παιδί αγχώδες και ανασφαλές.

Πως απαντάτε στη συναισθηματική εκμετάλλευση

Δεν υπάρχει λόγος να μην αποδεχτείτε αυτό το παιχνίδι του χειρισμού και να μοιραστείτε το καμάρι του παιδιού σας, όταν δει πόσο καλά σας «κατάφερε». Η ικανότητα του λεπτού και πονηρού χειρισμού είναι πάντα ένα συν για τη μελλοντική ζωή του παιδιού, όμως βάλτε τα πράγματα στη θέση τους και ξεκαθαρίστε τα από την αρχή.

Πρώτα-πρώτα, δεν πρέπει να αντιδράτε σε κάθε παιδί, ούτε και σε κάθε περίσταση με τον ίδιο τρόπο. Όσο για την προσπάθεια του να σας χειριστεί, είναι επόμενο να σας εκνευρίζει. Ταυτόχρονα , θαυμάζετε την εξυπνάδα του και θέλετε να του την αναγνωρίσετε. Ίσως να μην το αφήνετε ακόμα να κάνει το δικό του, αλλά μπορείτε να δείτε την άποψή του. Με αυτό τον τρόπο το αφήνετε να δει τα υπέρ και τα κατά της απόπειρας του και του δείχνετε το σεβασμό σας.

Εφόσον το σύστημα λειτουργήσει, έχετε ανακαλύψει έναν σπουδαίο τρόπο να καθοδηγήσετε την απόκτηση γνώσης. Κι όμως εύκολα ξεχνάμε ότι το καλύτερο κίνητρο είναι η ίδια η απόλαυση που δοκιμάζει το παιδί κατακτώντας ένα πεδίο γνώσης. Οι υπερβολικοί και γενικευμένοι έπαινοι συχνά στερούν τα παιδιά από τη γεύση των μικρών θριάμβων τους. Ιδιαίτερα οι δωροδοκίες είναι μάλλον υποτιμητικές, γιατί είναι σαν να μην εμπιστεύεστε την ικανότητά του παιδιού να κάνει μια σωστή επιλογή. Τέτοιες ενέργειες υπαινίσσονται ότι το παιδί μπορεί απλώς να εξαγοραστεί και όχι να πειστεί με λογικά επιχειρήματα.

Για να ενθαρρύνετε τη συνεργασία και να αποτρέψετε τις απόπειρες του παιδιού να σας εκμεταλλευτεί, ίσως σας βοηθήσουν οι ακόλουθες προτάσεις:

• Πριν δημιουργηθεί το πρόβλημα, συζητήστε κάθε ζήτημα. Παρουσιάστε ανοιχτά τις επιλογές και τον τρόπο που θα θέλατε να συμπεριφερθεί. Προτιμήστε τις ώρες που έχει καλή διάθεση και αυτοέλεγχο και μπορεί να κουβεντιάσει μαζί σας.
• Σεβαστείτε την ικανότητά του να επιλέξει από τα όσα του προτείνετε. Εκτιμήστε πάντα την ηλικία του και την ικανότητα του να διατηρεί τον αυτοέλεγχο του και να θυμάται τις επιλογές που έχει κάνει.
• Θυμηθείτε ότι ο προκλητικός τρόπος συμπεριφοράς είναι η μέθοδος του παιδιού να ελέγξει τον εαυτό του και τα όριά σας.
• Εξετάστε την ανοχή σας στην κακή συμπεριφορά του παιδιού σας. Ίσως μερικές εκδηλώσεις του σαν κάνουν να αντιδράτε υπερβολικά.
• Σταθείτε στο πλευρό του, όταν πρόκειται για κάτι που του ζητάτε να κάνει. Αυτό όχι μόνο του δίνει ένα πρότυπο προς μίμηση, αλλά δίνει ταυτόχρονα και στους δυο σας την αίσθηση ότι επικοινωνείτε.
• Δεχθείτε ότι η κλιμάκωση της πίεσης και της εκμετάλλευσης οδηγεί στην κλιμάκωση της ανυπακοής. Βρείτε εναλλακτικές λύσεις.
• Αν θέλετε οπωσδήποτε να κάνει κάτι το παιδί σας, ποτέ μη λέτε: «Άντε, θα το κάνεις επιτέλους;» Προτιμήστε να πείτε: «Ήρθε η ώρα να το κάνεις».
• Επαινέστε το μόλις το κατορθώσει.

Όταν εμείς, ως γονείς, χρησιμοποιούμε την εκμετάλλευση, βάζουμε σε κίνδυνο την εμπιστοσύνη μας προς το παιδί. Είναι σαν να του στερούμε την ικανότητα να αντιμετωπίσει μια κατάσταση από μόνο του. Όταν οι γονείς είναι άμεσοι και ειλικρινείς ως προς τις προσδοκίες τους, το παιδί νοιώθει ότι το εμπιστεύονται και αισθάνεται να παίρνει δυνάμεις.

Η ειλικρινής επικοινωνία είναι το πιο ισχυρό σύστημα που οι γονείς μπορούν να εφαρμόσουν. Ένα παιδί θα κάνει την επιλογή του, θα τη συνειδητοποιήσει και θα πει «αυτή είναι η επιλογή μου». Και θα αισθανθεί βαθιά τον έπαινο μας, όταν τον έχει κερδίσει με το σπαθί του.Ταυτόχρονα, οι γονείς προσφέρουν στο παιδί μια εναλλακτική λύση στο συναισθηματικό χειρισμό.

T. Berry Brazelton

Ομότιμος Καθηγητής Κλινικής Παιδιατρικής
Πανεπιστημίου Harvard