Κανένας δεν βγαίνει νικητής από ένα διαζύγιο. Τα παιδιά αναπόφευκτα υποφέρουν. Μακροχρόνιες μελέτες σε παιδιά χωρισμένων γονιών δείχνουν ότι λαχταρούν την επανασύνδεση της αρχικής τους οικογένειας, ακόμα και ύστερα από 14 – 15 χρόνια.
Η ευθύνη των γονέων
Το πιο σοβαρό λάθος σε μια τέτοια κατάσταση είναι η εκμετάλλευση των παιδιών, το να τα βάζουν στο μέσο της δίνης που έχει παρασύρει τους γονείς, να τα χρησιμοποιούν ως «μπαλάκι». Εκμεταλλευόμενοι το παιδί τους, είναι βέβαιο ότι θα προκαλέσουν ανταγωνιστικά συναισθήματα και θυμό. Αυτό σίγουρα θα πληγώσει το παιδί. Η ικανότητά του να διαμορφώνει σταθερές σχέσεις με άλλους ενηλίκους στο μέλλον είναι πιθανό να διασαλευτεί από την έλλειψη ευαισθησίας εκ μέρους των χωρισμένων γονιών του.
Ένα άλλο συναίσθημα που βιώνουν αρκετά συχνά τα παιδιά είναι πως νιώθουν εγκαταλελειμμένα από το γονιό που δεν μένει πια στο σπίτι και παράλληλα τρέμουν μήπως τους εγκαταλείψει και ο γονιός με τον οποίο ζουν. «Αν ο ένας τους μπόρεσε να με εγκαταλείψει, γιατί να μη το κάνει και ο άλλος;» αναρωτιούνται. Βραχυπρόθεσμοι αποχωρισμοί από τον γονέα, παίρνουν γιγαντιαίες διαστάσεις στο μυαλό του παιδιού. Κάθε φορά που ένας από τους γονείς φεύγει, το παιδί αναρωτιέται. «Άραγε φεύγει για πάντα; Γιατί φεύγει και με αφήνει; Είμαι τόσο κακό παιδί που κανένας δεν με θέλει; Θα θυμηθεί να γυρίσει πίσω; Και ποιος θα με φροντίζει;» Προς τούτο, πριν από κάθε αποχωρισμό, ο γονιός πρέπει να προετοιμάζει το παιδί όσο γίνεται πιο προσεκτικά: «Θυμήσου, σου είπα ότι θα γυρίσω την τάδε ώρα και ορίστε που γύρισα. Άδικα ανησυχείς λοιπόν». Κι ύστερα ο γονιός πρέπει να είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει τα συναισθήματα εγκατάλειψης του παιδιού. Κάθε φορά που βρίσκει αφορμή να τα εξωτερικεύσει, ο ενήλικος έχει την ευκαιρία να αποδείξει ότι η εγκατάλειψη δεν είναι αναγκαίο κακό σε όλες τις ανθρώπινες σχέσεις.
Από την άλλη, ο γονιός που βρίσκεται μακριά έχει εξίσου την ίδια ευθύνη. Η επίσκεψη πρέπει να είναι σαφώς καθορισμένη, αξιόπιστη και συνεπής όσον αφορά την ώρα. Η επίσκεψη του γονιού που λείπει γίνεται σύμβολο για το παιδί, για να πολεμήσει αυτό που φοβάται περισσότερο από όλα: την εγκατάλειψη. Αν είσαστε εσείς ο γονιός που δεν ζει στο σπίτι και πρόκειται να καθυστερήσετε, τηλεφωνήστε οπωσδήποτε στο παιδί. Όταν φθάσετε, μην παραλείψετε να πείτε πόσο λυπάστε που αναγκαστήκατε να καθυστερήσετε. Μιλήστε πρώτα στο παιδί και στη συνέχεια στον/στην πρώην σύζυγό σας. Το παιδί ίσως και να διακατέχεται από το φόβο ότι ο γονιός του έφυγε γιατί δεν το αγαπά πια ή γιατί το ίδιο είναι κακό παιδί. Το παιδί παίρνει τα πάντα προσωπικά. Ανεξάρτητα από το πόσο συχνά μπορεί να άκουσε ότι ο χωρισμός ή το διαζύγιο δεν οφειλόταν σε αυτό, θα συνεχίσει να κατηγορεί τον εαυτό του.
Επίσης, ο χωρισμένος γονιός πρέπει να μην ξεχνά ποτέ ότι η εκδήλωση οποιασδήποτε μορφής εχθρότητας πρός το πρώην έτερο ήμισυ τρομάζει το παιδί, το οποίο το παίρνει προσωπικά: «αν η μαμά και ο μπαμπάς τσακώνονται μεταξύ τους γιατί να μη μπορούν να μισήσουν και εμένα; Πρέπει να είμαι τέλειο παιδί, διαφορετικά το φταίξιμο θα είναι δικό μου». Οποιοδήποτε σφάλμα ή παραστράτημα στη συμπεριφορά του, κάνει το παιδί να νιώθει «αναλώσιμο».
Βοηθήστε το παιδί να προσαρμοστεί
- Μετά από ενα οδυνηρό χωρισμό είναι πιθανό να εμφανιστούν προβλήματα στον ύπνο. Το παιδί ίσως εκδηλώσει την επιθυμία να κοιμάται με το γονιό που μένει στο σπίτι ενώ ο μοναχικός γονιός πιθανότατα «νιώθει ότι έχει ανάγκη» το παιδί. Καλό θα ήταν να μη το κάνετε αυτό. Το κενό ανάμεσα σε δύο μοναχικούς ανθρώπους είναι ένας επικίνδυνος χώρος προστασίας. Το παιδί χρειάζεται να εκτιμήσει τη σπουδαιότητα της ανεξαρτησίας του και να την αναπτύξει.
- Δεν είναι μόνο η συμπεριφορά που πλήττεται στη διάρκεια ενός διαζυγίου. Ακόμα και η βιοσωματική αντίσταση του παιδιού μπορεί να διασαλευτεί. Κρυολογήματα, ωτίτιδες και άλλες ασθένειες είναι δυνατό να εμφανίζονται κάθε τόσο, προσθέτοντας ένταση σε μια ήδη αγχωμένη οικογένεια. Πιθανότατα θα περάσουν καθώς η οικογένεια προσαρμόζεται στη νεα κατάσταση.
- Τη στιγμή του διαζυγίου τα άλλα μέλη της οικογένειας γίνονται ακόμα πιο σημαντικά για το παιδί. Τα αδέλφια μπορούν να προστατευτούν μεταξύ τους από το φόβο του αποχωρισμού. Οι σχέσεις των αδελφών είναι δυνατό να ισχυροποιηθούν. Παρόλο που έρχεται στην επιφάνεια και η ανταγωνιστικότητα, θα πρέπει να τη δούμε ως αναγκαία συνέπεια της ανάγκης των παιδιών να φροντίσουν το ένα το άλλο.
- Παππούδες, θείοι, θείες και ξαδέλφια αποτελούν συνήθως σπουδαία στηρίγματα για τα παιδιά κατά τη διάρκεια του διαζυγίου και μετά από αυτό. Όχι μόνο βοηθούν το παιδί να καταλάβει τους λόγους του χωρισμού, αλλά καλύπτουν την ανάγκη του για στοργή και σταθερότητα ως άτομα που παραμένουν ακλόνητα στη ζωή του. Το προστατεύουν από τον αναπόφευκτο φόβο της εγκατάλειψης. Οι παππούδες και η οικογένεια του απόντος γονέα παραμένουν επίσης σημαντικοί. Οι γονείς που μένουν με το παιδί πρέπει να αναθεωρούν τις διαφορές τους με τα πρώην πεθερικά, έτσι ώστε να συντηρούν το σεβασμό προς την οικογένεια που τόσο χρειάζεται το παιδί.
Ένα ακόμα θέμα που πρέπει να διαχειριστούν οι γονείς είναι πως θα παρουσιάσουν στο παιδί άτομα του άλλου φύλου. Περιμένετε ώσπου να δείτε ότι το παιδί μπορεί να εμπιστευθεί μια τέτοια σχέση. Ένα παιδί χωρισμένων γονιών συναναστρέφεται πολύ εύκολα άτομα του φύλου στο οποίο ανήκει ο γονιός που μένει μακριά του. Αν όμως δεν πάνε όλα καλά, απογοητεύεται εύκολα. Όταν στεριώσετε μια γερή σχέση, υπογραμμίστε ότι «οι φίλοι» και οι θετοί γονείς δεν είναι ίδιοι με τους γονείς, αλλά το να έχεις και από τους μεν και από τους δε είναι υπέροχο. Συζητήστε με το παιδί για τους φόβους του και πείτε του ότι δεν πρόκειται σε καμιά περίπτωση να το εγκαταλείψετε. Τέλος, προσπαθείστε να μην υπερπροστατεύετε το παιδί. Αφήστε το να προσαρμοστεί και από καιρό σε καιρό, τονίζετέ του πόσο καλά τα πηγαίνει. Μόλις το παιδί μπορέσει να κυριαρχήσει στο άγχος του και στις αλλαγές, η αυτοπεποίθηση του ενισχύεται. Μπορείτε να εκδηλώσετε χωρίς δισταγμούς πια, την αγάπη και το σεβασμό που του δείχνατε πάντα.
Επιμέλεια από κοινού
Υπάρχουν συχνά περιπτώσεις διαζυγίων στις οποίες οι δικαστές δεν έχουν ούτε αρκετό χρόνο, ούτε επαρκή πληροφόρηση, ώστε να αποφασίσουν ποιος γονιός είναι πιο κατάλληλος να επωμιστεί τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην επιμέλεια του παιδιού. Στην προσπάθεια να είναι δίκαιος με τους γονείς ο δικαστής μπορεί να αποφασίσει να μοιράσει την εβδομάδα του παιδιού. Είναι πολύ δύσκολο για ένα παιδί να μετακομίζει κάθε μισή εβδομάδα από το ένα σπίτι στο άλλο. Αυτό το αποστερεί από κάθε έννοια μόνιμου δικού του χώρου. Για αυτό:
- Μοιραστείτε τις ίδιες συνήθειες και τους ίδιους κανόνες σε κάθε σπίτι, όσο το δυνατόν περισσότερο. Παρόλο που δύο γονείς δεν μπορούν πράγματι να φερθούν στο παιδί με τον ίδιο τρόπο, οι κοινές προσδοκίες τους μπορούν να το βοηθήσουν να τα “βρει” με τον εαυτό του. Κρατήστε τα αδέλφια ενωμένα οποιαδήποτε κι αν είναι η διαδικασία που αποφασίσατε να ακολουθήσετε . Χρειάζονται το ένα το άλλο. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν είναι χρήσιμος και λίγος χρόνος για το κάθε παιδί μόνο με το γονιό. Το πρόγραμμα πρέπει να είναι τακτικό και σαφές. Ένα ημερολόγιο όπου θα σημειώνονται με διαφορετικό χρώμα οι ημέρες σε κάθε σπίτι, μπορεί να βοηθήσει το παιδί να προγραμματίσει την εβδομάδα του.
- Αφήστε τις διαπραγματεύσεις και τις διαφωνίες με τον πρώην σύζυγο για τις ώρες που το παιδί δεν είναι μπροστά. Κάθε αλλαγή από το ένα σπίτι στο άλλο είναι για το παιδί μια δοκιμασία. Επιτρέψτε προσωρινές και παροδικές υποτροπές και παλινδρομήσεις αμέσως μετά από κάθε αλλαγή περιβάλλοντος. Μιλήστε για αυτές, χωρίς ποτέ να εγκαταλείπετε τους κανόνες και την πειθαρχία.
- Προσπαθήστε να μην εμποδίζετε το παιδί να ταυτίζεται με τον άλλο γονιό, όσο κι αν είστε τσακωμένοι μεταξύ σας. Κάνοντας κάτι τέτοιο, υπονομεύεται την προσωπικότητα του παιδιού που έχει ανάγκη τον άλλο γονιό. Αν ο απών γονιός είναι ουσιαστικά απών και δεν έχει χρόνο για το παιδί, ίσως και να χρειαστεί ακόμα να τον παρουσιάζετε καλύτερο απ΄ ότι είναι στα μάτια του παιδιού. «Θα ήθελε τόσο πολύ να σε βλέπει συχνότερα», «λείπει αλλά σε αγαπάει πάρα πολύ». Αυτό είναι πολύ δύσκολο να γίνει, αξίζει όμως τον κόπο για το μέλλον του παιδιού.
T. Berry Brazelton
Ομότιμος Καθηγητής Κλινικής Παιδιατρικής
Πανεπιστημίου Harvard